عجائب الهند برة و بحرة (کتاب)«عجائب الهند برة و بحرة»، تالیف بزرگ بن شهریار ناخدای رامهرمزی است که بنا بر مندرجات کتاب، در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری می‌زیسته است. ۱ - معرفی اجمالیبیشتر آنچه در کتاب آمده حکایت‌هایی است که مؤلف از کسانی شنیده و نقل کرده و بسیاری از آنها قابل قبول به نظر نمی‌رسد؛ با وجود این، در تضاعیف کتاب اطلاعات گران بهایی در باره دنیای قابل کشتی رانی آن روز و اسامی شهرها و جزایر و آداب و عادات مردمان مختلف دیده می‌شود. علت نام گذاری کتاب به این نام توسط نویسنده، به این دلیل بوده که وی معتقد است که خداوند همه شگفتی‌های جهان را به ۱۰ بخش تقسیم کرده و ۹ بخش آن را به مشرق دنیا بخشیده و از میان آنها نیز ۸ بخش را مخصوص سرزمین چین و هند نموده است. برخی از پژوهش گران ایرانی می‌گویند: کتاب «عجائب الهند»، در اصل به زبان فارسی بوده و بعدها به زبان عربی ترجمه شده است و اصل فارسی آن از بین رفته است. تاریخ تدوین و تالیف کتاب را حدود سال ۳۴۲ ق (۹۵۳ م) و داستان‌ها و وقایعی را که بزرگ بن شهریار از ناخدایان، دریانوردان و بازرگانان گزارش نموده است، مربوط به سال‌های ۲۲۸ تا ۳۴۲ ق (۹۰۱ تا ۹۳۵ م)، می‌دانند. برخی از دانشمندان ارزش و اهمیت کتاب بزرگ بن شهریار را بسیار فراتر از یک اثر جغرافیایی دانسته‌اند. در واقع این کتاب، تاثیری مهم در پیشرفت دانش جغرافیا داشته است و از سوی دیگر نمایان گر کوشش‌هایی است که دریانوردان ایرانی در گشت و گذار دریایی خود از سیراف (بندر طاهری) تا هند، سیلان (سراندیب)، جاوه، زنگبار، جزیره‌های دریایی هند و چین نشان داده‌اند. ۲ - ساختار کتابکتاب، شامل ۱۳۶ داستان با مضامین عجیب و غریب است که خود نویسنده شخصا از زبان بازرگانان ایرانی، هندی، عرب و ملاحانی که در حدود ده قرن پیش، از بین سواحل شرقی آفریقا، ایران و هند تا جنوب چین و ژاپن رفت و آمد داشته‌اند، شنیده است. این حکایات، از حوادث و اتفاقاتی صحبت می‌کنند که اغلب در هندوستان، دریای هند و جزایر آن رخ داده یا مشاهده شده است. ۳ - گزارش محتوادر قرون اولیه اسلامی، ایرانیانی که در سواحل جنوبی ایران و بنادر خلیج فارس می‌زیسته‌اند، در مسائل دریانوردی و فن کشتی رانی، اغلب مهارت و شهرت بسزایی داشته و برای تجارت و مبادله کالا به وسیله کشتی‌های بادی که خود می‌ساخته‌اند، از بنادر ایران، خصوصا بندر سیراف که از بنادر مشهور عالم بوده است، به مسافرت‌های دریایی تا سواحل شرقی آفریقا و سواحل جنوب هندوستان و چین تا جزایر ژاپن مبادرت می‌ورزیده‌اند. دریانوردان، پس از پشت سر گذاشتن خطرات بی شمار و کسب منافع سرشار به وطن خود بازمی گشته‌اند. در این مسافرت‌های طولانی به سرزمین‌های گوناگون، از آنچه می‌دیده و یا می‌شنیده‌اند، حکایات و داستان‌های شگفت آوری نقل می‌کرده‌اند که در افواه باقی مانده و برخی از آنها را مورخین و مؤلفین اسلامی در تالیفات خود آورده‌اند. بزرگ بن شهریار رامهرمزی از جمله کسانی است که در این رابطه اقدام به جمع آوری و تالیف این داستان‌ها نموده است. ۳.۱ - معرفی اجمالی مؤلفبزرگ بن شهریار رامهرمزی، از دریانوردان و سیاحان و ناخدایان معروف ایرانی که در قرن چهارم هجری (دهم میلادی) می‌زیسته، سفرهای دریایی گسترده‌ای را در حوزه اقیانوس هند، دریای چین و کرانه‌های آفریقای شرقی (حبشه) به انجام رسانده و حاصل تجربیات سفرهای دریایی خود را در کتاب حاضر گزارش و ثبت و ضبط کرده است. چون وی علاقه ویژه‌ای به مشاهده و تجربه شخصی داشته، ازاین رو غالب اطلاعات او ناشی از تجربه و مشاهده است، نه از نقل مندرجات کتب دیگر و اگر مطالبی را نقل می‌کند، از کسانی نقل می‌کند که خود، اطلاعات دسته اول در اختیار داشته‌اند. آنچه موجب جمع آوری این همه اطلاعات گوناگون در زمینه جزایر و دریاها و هندوستان و شگفتی‌های مردمان هند شده، بی گمان تا حد زیادی معلول حس کنجکاوی بزرگ بن شهریار و علاقه وی به تحقیق در احوال بلاد و اقوام مختلف بوده است. برخی از خاورشناسان، همچون کراچکوفسکی بر اساس دلایلی بر این باورند که بزرگ بن شهریار، داستان‌های مزبور را از دریانوردان و بازرگانان شنیده و در کتاب خود گزارش نموده است. این دریانوردان و بازرگانان دریایی، اغلب از مردم سیراف (بندر طاهری کنونی) و برخی نیز از اهالی بصره و عمان بوده‌اند. بزرگ بن شهریار، علاوه بر گزارش رویدادها و عجایب دریاها و کرانه‌های سرزمین‌هایی چون آفریقای شرقی، شبه جزیره عربی، جزایر دریای هند و چین، جاوه، زنگبار و جزیره‌هایی که امروز ژاپن نامیده می‌شوند، سال‌های وقوع برخی از رویدادها را نیز ذکر می‌کند. خاورشناس آلمانی، گ. فران، با توجه به سال‌های مذکور در کتاب «عجائب الهند»، بر این باور است که ناخدا بزرگ، اگر چه نخستین نویسنده «عجائب الهند» است، ولی پس از او، یک یا چند شخص دیگر داستان‌هایی نو از دریانوردان، بر آن افزوده‌اند و بدین ترتیب وجود همه تاریخ‌های مربوط به سال‌های قرن چهارم هجری (دهم میلادی) توجیه می‌گردد. ۳.۲ - اوضاع زندگی مردم مشرقبزرگ بن شهریار، علاوه بر آگاه ساختن خوانندگان از زندگانی دریایی روزگار خود، از اوضاع و احوال سرزمین‌های مشرق زمین، به ویژه هند و چین اطلاعات فراوانی به دست می‌دهد. او، برای نخستین بار در جهان اسلام، از موجودات ناشناخته متعلق به هندوستان و شرق دور و افسانه‌ها و اسطوره‌های وابسته به آنها سخن رانده است. نام بسیاری از ناخدایان که در کتاب «عجائب الهند»، یاد شده، فارسی است، زیرا بزرگ بن شهریار خود ایرانی بوده و بسیاری از داستان‌های خود را از میان ناخدایان ایرانی بندر سیراف گردآوری کرده است. ۳.۳ - شیوه توصیف پدیدههادر میان شگفتی‌ها و داستان‌های پرگزافه، جزئیات واقعی آنها درست و اصیل به نظر می‌رسند و این کتاب، چشم انداز نزدیکی از زندگانی دریایی آن زمان به ما می‌دهد. نویسنده «عجائب الهند»، هنر داستان سرایی دارد و کتابش، الهام بخش شایسته‌ای برای داستان‌های سندباد در الف لیل (هزار و یک شب) به شمار می‌رود. توصیف نویسنده، از پدیده‌ها و رویدادهای شگفت انگیز، گاه شکل داستانی ماجراجویانه و گاهی شکل نمایشی اخلاقی به خود می‌گیرد که با مهارت هنری فراوان عرضه شده است. با نگرشی اجمالی می‌توان دریافت که این داستان‌ها با سخن پردازی هنرمندانه و به سبکی زنده و روان ارائه شده‌اند؛ از این رو، می‌توان کتاب بزرگ بن شهریار را یک اثر برجسته ادبی نیز به شمار آورد. بزرگ بن شهریار، راجع به بادبان‌ها و راجع به سرعت کشتی‌های آن زمان که سرعت عادی آنها میان دو و چهار میل دریایی بوده است، نیز اطلاعاتی را ارائه می‌کند. وی، راجع به بزرگی کشتی‌های مسافربری نیز اطلاعاتی را ثبت نموده، به ویژه که سفرهای دریایی در آن روزها پر از سختی بوده، اما بزرگ بن شهریار از سه کشتی بسیار بزرگ که میانگین ۴۰۰ نفر را حمل می‌کردند، یاد می‌کند و چنین رقمی حتی در بزرگ‌ترین کشتی‌های عربی ناممکن بود. بزرگ بن شهریار، در ضمن واقعه‌ای در یک سفر خطرناک، از قول دریانوردی مشهور، از نوعی کشتی یاد کرده که ۲۰۰ نفر برده را حمل می‌کند. این سفر خطرناک، در سال ۹۲۳ م، اتفاق افتاده است؛ در آن سال، دریانوردی به نام اسماعیلویه، از عمان به سوی قنبلویه راه افتاد، ولی توفان کشتی او را به سفاله برد. او و کارکنان کشتی اش را ترس فراگرفت، زیرا بومیان آن جا آدم خوار بودند، ولی آنها را به کرانه بردند و ناچار کردند که در آن جا (سفاله) بمانند و چند ماهی داد و ستد کنند؛ سرانجام آنها را گذاشتند که به کشتی هایشان برگردند و شاه آن جا با هفت تن از یارانش همراه آنها به کشتی آمدند و سوار شدند، سپس به گفته اسماعیلویه: «چون به کشتی نشستند، با خود گفتم این شاه، در عمان در بازارگاه، ۳۰ دینار می‌ارزد و آن هفت تن، ۱۶۰ دینار، جامه‌های آنها ۲۰ دینار ارزش دارد، پس دست کم ۳۰۰۰ درهم از فروش اینها به دست ما می‌افتد، بدون هیچ خطر؛ پس به ملوانان فریاد زدم و آنها بادبان‌ها کشیدند و لنگر برگرفتند». شاه، کوشید که بگریزد، ولی کامیاب نشد، او و یارانش را کنار ۲۰۰ برده دیگر که گرفته بودند، گذاشتند و همه را در عمان فروختند. بعدها شاه به کشورش برگردانیده شد و مردم خود را مسلمان کرد. ۳.۴ - اکتشافات مؤلفدر پایان باید اعتراف کرد که ناخدا بزرگ بن شهریار رامهرمزی را نه تنها باید یکی از بزرگ‌ترین دریانوردان سده چهارم نامید، بلکه از مکتشفین مهم تاریخ دریانوردی ایران محسوب می‌شود، زیرا اکتشافات دریایی او در حوزه خلیج فارس و دریای عمان و اقیانوس هند و سفرهای پی درپی او موجب تالیف کتاب ارزش مندی چون «عجائب الهند» شد. یکی از دریانوردانی که هم عصر بزرگ بن شهریار بوده و هفت بار به چین سفر کرده بود، ناخدایی از مردم کرمان، به نام «عبهره» (یا ابهره) است که رامهرمزی در کتابش از وی یاد می‌کند. ۴ - وضعیت کتابکتاب «عجائب الهند»، نخستین بار در سال ۱۸۸۶ تا ۱۸۸۳ م، توسط دانشمند فرانسوی وان درلیت با همکاری گروهی از خاورشناسان، تصحیح و به وسیله مارسل دویک به زبان فرانسوی ترجمه شد و همراه متن عربی با تصاویری رنگی در لیدن چاپ و منتشر شد. ترجمه انگلیسی آن نیز بر اساس ترجمه فرانسوی مارسل دویک توسط پیتر کونیل در سال ۱۹۲۸ م، در لندن منتشر شده است. کتاب «عجائب الهند»، هم چنین به وسیله محمد ملک زاده، به زبان فارسی ترجمه و در سال ۱۳۴۸ ش (۱۹۷۰ م)، در تهران چاپ و منتشر شد. ۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |